Suriye’nin gümrük vergisini yüzde 500 artırması tepki çekti, akıllara ilk boykot uyguladığımız ülke olan Avusturya’yı getirdi

Burak ARTUNER

İttihat ve Terakki, uzun bir çabanın akabinde maksadına ulaşmış ve İkinci Abdülhamid’i 23 Temmuz 1908’de İkinci Meşrutiyet’i ilân etmeye zorlamıştı. Meşrutiyet idaresine geçilmesiyle Sırp, Bulgar ve Yunan çetelerinin Makedonya’daki faaliyetleri büsbütün durmuş, Avrupa devletleri de burada yapılan ıslahatı denetimden vazgeçtiklerini duyurmuşlardı.

İttihat ve Terakki başkanları, ihtilâlin daha 10’uncu gününde Abdülhamid’i devirmeye şimdi güçlerinin yetmeyeceğini anlamışlardı. Devlet yönetme konusunda son derece deneyimsiz olan ihtilâlciler, Osmanlı İmparatorluğunun hangi hudutlar içinde kalacağı konusunda da makul bir fikre sahip değildiler.

BOSNA HERSEK’İ ASLINDA 1878’DE KAYBETTİK

13 Haziran 1878’de imzalanan Berlin Antlaşması’nın 25’inci hususuna nazaran, Bosna-Hersek Avusturya-Macaristan’ın askeri idaresine bırakılıyordu. Bu antlaşmanın akabinde Babıâli, Bosna-Hersek vilâyetinin işgalini önlemek için açık bir teşebbüste bulunamamıştı. Zira, işgalin ne biçimde olacağı iki devlet ortasında görüşmeler yoluyla tespit edilmesi kararlaştırılmış; görüşmeler başlayınca İstanbul hükümeti, evvel işgal müddetinin belirlenmesini istemiş ve Osmanlı memurlarının misyonları başında bırakılması talebini öne sürmüştü. Müzakereler uzamaya başlayınca, Avusturya devleti Bosna Hersek’i işgale girişmiş, İkinci Abdülhamid işgal kaideleri kararlaştırılmadan Avusturya askerinin Bosna Hersek’e girmesinin önüne geçilmesi için İngiltere Kraliçesi’ne bir telgraf çekmişti. Kraliçe, verdiği cevapta kargaşalıkların giderilmesi için işgalden diğer deva bulunmadığını bildirerek, Abdülhamid’in tüm umutlarını söndürmüştü.

Avusturya imparatoru ile Bulgar Prensi, Abdülhamid’in altından halıyı çekiyor. Bu fotoğraf Paris’te LE PETIT JOURNAL’ın fotoğraflı ekinde, 18 Ekim 1908’de yayınlanmıştı. Altındaki yazıda şöyle deniliyor: “Şark sıkıntısının yine doğuşu; Bulgaristan istiklâlini ilân ediyor, Avusturya Bosna ile Hersek’i alıyor.”

Bosna-Hersek’in Müslüman halkı, Avusturya işgaline boyun eğmek istemeyerek, büyük bir direniş başlatmıştı. Bosna kentinde patlak veren ayaklanmaya, Osmanlı askerleri de katılmış, isyancılar, etrafında toplandıkları vatanseverliği ve kahramanlığıyla tanınan Hacı Salih Efendi’yi hükümet başkanı ilân etmişlerdi. Hacı Salih Efendi, yayınladığı bir bildiriyle, herkesin servetinin yüzde 20’sini vatan savunmasına vermeye mecbur olduğunu duyurarak, 17 yaşından 60 yaşına kadar herkesin silâh altına koşmasını emretmişti. Bir kaç gün içinde 90 bin bireye yakın kimse silâhını kapıp geldi ve Avusturyalılara direnmeye başladı. Avusturya buna karşın işgal harekâtını sürdürmüş ve Bosna Hersek’teki asker sayısını 185 bine çıkararak, Boşnakların 1.5 ay süren direnişini bastırmış ve ülkeyi büsbütün işgal etmişti. Lakin direnişin yararı olmuş, Avusturya Yenipazar’ı işgalden vazgeçmişti. Avusturya ile Bosna-Hersek sıkıntısında sonunda muahedeye varılmış, buna nazaran Osmanlı Padişahı’nın bölgedeki hâkimiyet hakları gizli kalmak koşuluyla, Bosna Hersek müddeti belgisiz olarak Avusturya’ya bırakılmıştı.

Avusturya, mahallî gelirlerin lokal gereksinimlere harcanması, halkın dini sıkıntılarına müdahalede bulunulmaması, hutbelerde Halife’nin isminin anılması, eski memurlardan işe yarayanların işlerinde tutulması, yeni açılacak memuriyetlere mümkün olduğu kadar yerlilerin tayin edilmesi üzere kuralları kabul etti ve iki devlet ortasında antlaşma 21 Nisan 1879’da imzalandı.

İkinci Meşrutiyet ilân edildiğinde, yalnızca Bosna Hersek değil, Girit, Doğu Rumeli, Bulgar Prensliği ve de Mısır, fiilen Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti altında değildi. Fakat seçimler yaklaştıkça, İttihat ve Terakki, Bosna Hersek, Doğu Rumeli, Girid üzere imtiyazlı eyaletlerin de Meclis’te temsiline karar vermişti. Osmanlı devletinin meclisinde Bosna Hersek’i milletvekilleri aracılığıyla temsile hazırlanması, Avusturya’nın Bosna Hersek’i işgalinin sona erdirilmesi yolunda bir teşebbüs olabilirdi.

Rus-İngiliz ve Fransız yakınlaşmasından da kaygı eden Almanya’nın yahut bu üçlü ittifak devletlerinin Osmanlı Devleti’ni kendi taraflarına çekmek için bu sorunda Babıâli’nin tarafını tutmaları mümkündü.

İMPARATOR JOSEPH İLHAKI AÇIKLADI

Bosna Hersek’i ilhak eden Avusturya İmparatoru Franz Joseph.

Tüm bu ihtimalleri hesaplayan Avusturya İmparatoru Franz Joseph, bir oldu bitti ile karşılaşmamak için harekete geçti. 5 Ekim 1908’de bir beyanname yayınlayan imparator Joseph, Bosna Hersek’i ilhak ettiğini tüm dünyaya ilân etti. Osmanlı Devleti, tıpkı gün ikinci şoku da Bulgaristan’ın istiklâlini açıklamasıyla yaşadı. Olağan bir devlet, bu türlü bir durumda karşısındakine gerekirse, askeri karşılık vermeliydi lakin maalesef bu türlü bir gücü yoktu.

SAVAŞ İLAN ETME İHTİMALİ TARTIŞILDI

İttihat ve Terakki tarafından desteklenen Kâmil Paşa, aslında beklenmekte olan bu iki gelişme karşısında nasıl hareket edeceğini düşünürken evvel İngiltere’nin kapısını çaldı. Birebir gün buluştuğu İngiltere Dışişleri Bakanı Sir Edward Grey’e “Osmanlı Devleti savaşa girerse, tavrınız ne olur?” diye sordu. Sir Edward Grey, yeni Türk rejiminin savaş ilân etmekle hiçbir şey kazanamayacağını, Osmanlı Devleti’nin bilhassa iki şeye muhtaç olduğunu, bunların da para ve vakit olduğunu, savaş ilânıyla her ikisinin de kaybedileceğini kendisine uygun bir lisanla anlattı.

İngiltere Dışişleri Bakanı ayrıca, “Zaten fiilen kaybettiğiniz bir şey yok. Osmanlı Devleti Bosna, Hersek vilâyetleri ile Bulgar Prensliği ile yıllardır bağda değil” diye akıl verdi. İKDAM Gazetesi, sonraki gün yani 6 Ekim’de yayınladığı bir makalede, bu toprakların çoktandır kaybedilmiş olduğunu yazmış, asıl tehlikeye dikkat çekerek, şu noktalara işaret etmişti: “Avusturya-Macaristan, Bulgaristan’ı da tahrik ederek, bir savaş çıkartmak ve böylelikle eski istibdad rejimini geri getirme hedefindedir. Avusturya’yı bu hareketinde Almanya da desteklemektedir. Türk halkı bu tuzağa düşmemeli ve İngiltere’ye güvenmelidir.”

Avusturya’yı protesto için düzenlenen bir mitingte alanlardan taşan halk, ağaçlarda bile kendine zahmetle yer bulabilmişti.

Bu yazı, İttihatçılar’ın Alman İmparatoru’nun Abdülhamid’i ekonomik çıkarları için geniş halde desteklediğini unutmadıklarını gösteriyordu. Avusturya ile Bulgaristan’ın bu davranışlarından, faydalanmak isteyen eski rejim taraftarları, Bulgaristan’a karşı savaş çığırtkanlığı yapmaya başlamışlar, bu kayıplardan, daha yeni gelmiş olan Meşrutiyet’i sorumlu gösterme eforu içine girmişlerdi.

Avusturya tarafından ilhak edilen Bosna eyaletinin merkezi Saraybosna’nın 1908 yılındaki bir resmi.

BÜYÜK ÇAPLI BOYKOT KARARI ALINDI

İşte bu günlerde İttihat ve Terakki önderlerinin aklına Avusturya’ya karşı değişik bir silah kullanma fikri geldi. Savaşacak güçte olunmadığı bilindiği için Avusturya mallarına karşı boykotu kararlaştırıldı. 29 Ekim Cuma sabahı İstanbul’da, Avusturya malı satan dükkânların kapılan önünde toplantılar düzenlendi ve halka bu mallan satın almamaları tavsiye edildi. Tanin gazetesinde de boykotu destekleyen bir makale yayınladı. Bu akım kısa müddette Osmanlı ülkesinin başka kentlerine de yayıldı.

O sırada ve bilhassa İstanbul ve Selanik piyasalarında görülen ithal mallarının yüzde 65’i Avusturya fabrikalarından geliyordu. İstanbul’da Karlman, Mayer, Tiring, Orusdibak, Stein üzere mağazalar ve Alman pazarından alışveriş bıçak üzere kesildi. Avusturya’dan ithal edilen erkek, bayan giysi eşyası, yünlü, pamuklu fanila, fes, şeker, sigara kâğıdı, matbaa kâğıdı, dantela, kundura üzere malların satışı da durma noktasına geldi.

Kalem mecmuasında, boykotla İlgili yayınlanan bir karikatür. Boykot nedeniyle Osmanlı ülkesine alınmayan Avusturya malları (pamuk, şeker, hazır elbise) Avusturya gümrük kapısına dönmüş, nöbetçi ‘Kimdir o?’ diye soruyor, eşyalar ‘biz geldik’ diye cevap veriyor.

AVUSTURYA’YA ZİYAN VERDİ ANCAK PAHALILIĞI ARTIRDI

Halkın boykotu desteklemesi, Avusturya’yı büyük ölçüde ziyana soktu. Lakin boykotun hesapta olmayan tesiri de kendini hissettirmeye başladı. Osmanlı ülkesinde birçok malların fiyatları da süratle fırlamış, pahalılık artmıştı. Tüm bunlara karşı, rıhtım hamalları ile mavnacıların birleşerek, boykotu sonuna kadar sürdürmeleri bir epey tesirli oldu. 10 Aralık’a kadar geçen vakit zarfında Avusturya malı dolu 26 Avusturya gemisi, limanlarda boşaltma yapamadan gerisin geriye dönmüş, 1908 sonlarına kadar geçen devrede Avusturya fabrikalarının ziyanı 100 milyon Frank’ı aşmıştı.

Bu boykot hareketi, Avusturya ile 26 Şubat 1909’da bir muahedeye varıldığı tarihe kadar devam etti. Hilmi Paşa’nın Sadrazam bulunduğu bir devrede imzalanan muahede, Bosna Hersek’in Osmanlı Devleti için kaybedildiğinin kesin biçimde kabul edilmesinden öbür bir şey değildi. Muahedeye nazaran, Yenipazar sancağında bulunan Avusturya garnizonları çekilmiş, Avusturya hükümeti, Bosna, Hersek vilâyetlerindeki devlet malları karşılığında iki buçuk milyon altın lira ödemeyi kabul etmiş, ayrıyeten Osmanlı gümrüklerinin yüzde 11’den 15’e çıkarılmasına; petrol, sigara kâğıdı, kibrit, ispirto ve iskambil kâğıtları inhisarının kurulmasına yahut bunlar üzerine vergi eklenmesine, Avusturya postalarının ve kapitülasyonların kalkmasına razı olmuştu. Ama tüm bu kazanımlar, öbür büyük devletler tarafından da kabul edilince uygulanabilecekti.

patronlardunyasi.com